باز هم تکواژ

جزوه آموزشی با موضوع تکواژ

تکواژ: کوچک‌ترین واحد معنادار یا معناساز زبان و متشکل از یک یا چند واج است. تکواژ‌ها به دو دستة آزاد و وابسته تقسیم می‌شود.

1. تکواژ آزاد: تکواژی است که به تنهایی معنا و کاربرد مستقل دارد. و خود بر دو نوع است: تکواژ آزاد قاموسی و تکواژ آزاد دستوری.

الف) تکواژ آزاد قاموسی: تکواژهایی هستند که فهرستی باز و نامحدود را تشکیل می‌دهند و در طول زمان ممکن است از آن‌ها کاسته یا به آن‌ها افزوده شود اما هر نوع کم یا زیاد شدن آن‌ها تأثیری در ساختمان کلی زبان ندارد. این تکواژها معمولاً به‌تنهایی به صورت واژة ساده به‌کار می‌روند. چهار دستة تکواژهای پایة فعل، اسم، صفت و قید تکواژهای قاموسی هستند. تکواژ با یکی از شرایط زیر، قاموسی نامیده می‌شود:

1. به‌تنهایی به‌صورت واژة ساده به‌کار می‌رود. این تکواژ‌ها غیرفعلی ا ند. مانند: کتاب/ خانه/ آب/ خوب/ بد/ گرم/ و...

2. پایة واژه را در واژة فعل یا واژة غیرساده تشکیل می‌دهد. این دسته، تکواژهای پایة فعلی هستند که به همراه تکواژهای دیگر واژة فعل یا واژة غیرفعل (اسم و صفت و...) را می‌سازند؛ مانند: سوز (مثلاً در «می‌سوزد») ساز مثلاً در «می‌سازد» و «سازش» / خوان (مثلاً در «خوانا)») / جو (مثلاً در «جوینده») و...

تکواژهای قاموسی بسیارند و فهرستی بازدارند، اما بسامد آن‌ها در متن کمتر از تکواژهای دستوری است. از آنجا که این تکواژها معمولاً مدخل کتاب‌های قاموس زبان را تشکیل می‌دهند، تکواژهای قاموسی خوانده می‌شوند.

ب) تکواژ آزاد دستوری: اگر تکواژ به صورت واژه به‌کار رود اما پایة واژه در واژه‌های فعل یا غیرفعل نباشد، تکواژ دستوری نامیده می‌شود. تعداد این تکواژها کم است و فهرست بسته‌ای دارند اما بسامد آن‌ها در متن بیشتر از تکواژهای قاموسی است و هرگونه تغییری در تعداد آن‌ها - یعنی کاهش یا افزایش شمار تکواژهای دستوری - به همان میزان موجب تغییر در زبان می‌شود.

از آنجا که این نوع تکواژ جایگاه دستوری یا نقش گروه‌های مربوطه یا رابطة دستوری خاصی را در جمله نشان می‌دهد، تکواژ دستوری یا نقشی نامیده می‌شود. تکواژهای دستوری از این قرارند:

1. ضمایر (من/ تو/ او / وی/ ما/ شما/ ایشان/ آن‌ها، خود، خویشتن و ...) (که به مفاهیم دستوری شخص و شمار اشاره دارند.)

2. حروف اضافه (که بیانگر رابطة دستوری متمم هستند): در/ از / به / برای / بر/ با/ جز/ و ...

3. حرف‌های ربط (که جمله‌های اصلی یا همپایه را به یکدیگر مربوط می‌سازند یا با مفهوم دستوری خاص، جملة وابسته را به جملة اصلی متصل می‌کنند)؛ این حروف بر دو گونه‌اند:

الف- حرف ربط واسته‌ساز: که / چون / اگر/ تا / زیرا/ و ... مثلاً: بیا تا گل برافشانیم

ب- حروف ربط همپایه‌ساز: یا/ و / اما / لیکن / و... مثلاً در عبارت: کودک به اتاق آمد و خوابید.

4. نقش نمای مفعولی «را» که بیانگر نقش مفعول است؛ مثلاً در عبارت: «فردوسی شاهنامه را در سی سال سرود».

5. نقش نمای اضافه که بیانگر نقش مضاف‌الیه در ترکیبات اضافی است؛ مانند «درختِ کاج» و نقش صفت در ترکیبات وصفی مانند: «کودکِ باهوش است».

6. واو عطف، واو مباینت و واو معیت: بوستان و گلستان، مسلمان و دروغ؟، گفتم: من و طالع نگون‌سارم.

7. نقش نماهای منادا که عبارت‌اند از: یا/ ای/ یا / الف در آخر اسم.

 

2. تکواژ وابسته: تکواژی که معنا و کاربرد مستقل ندارد و در ساختمان واژه‌های دیگر به‌کار می‌رود. تکواژ وابسته به دو دسته تقسیم می‌شود: تکواژ وابستة اشتقاقی و تکواژ وابستة تصریفی.

الف) تکواژ وابستة اشتقاقی: اگر تکواژ پیش یا پس از پایة واژگانی فعل یا غیرفعل به‌کار رود و واژة دیگری بسازد، به آن تکواژ اشتقاقی می‌گویند. مانند: / بان/ درباغبان،/ گار/ در آموزگار، / کده/ در بتکده، / ه/ در دهانه، / ی/ در آسمانی، / ن در نشکن، مثلاً لیوان نشکن/ ب در بخرد = خردمند/ مند/ در کارمند،/ -ِ ش/ در آموزش، / ار/ در رفتار، گی/ در خانگی، /گر/ در آهنگر، / گری/ در موذی‌گری، / هم/ در همکلاس، / ان/ در خندان، / انه/ در صبحانه، / گانه/ در دو گانه، / ستان/ در لرستان، / دان/ در نمکدان، / گاه/ در خوابگاه، / ناک/ در نمناک، / وار/ در سوگوار، / واره/ در گوشواره، /گین/ در شرمگین، /ینه/ در پشمینه، / ین/ در زرین، / -َ ک/ در زردک، / یّه/ در ترکیّه، / چی / در قهوه‌چی، / -َ نده/ در رونده، / ا/ در جویا، چه/ در دریاچه، / یّت/ در وضعیّت، / ن/ در اول نشکن (مثلاً لیوان نشکن)، / نا/ در ناشناس، / بی/ در بی‌ادب، / با/ در باهنر، / زار / در گلزار/ ان فاعلی مثل خواهان/ ان نسبت مثل بابکان/ ...

تکواژ اشتقاقی دو ویژگی عمده دارد:

1. در مقایسه با پایة واژه که به همراه آن به‌کار می‌رود، دسته یا مقولة دستوری واژة ساخته شده را به شرح زیر متفاوت می‌سازد:

الف) پایة واژگانی فعل + تکواژ اشتقاقی اسم

(دان + -ِ ش دانش)

ب) پایة واژگانی فعل + تکواژ اشتقاقی صفت

(بین + ا بینا)

پ) پایة واژگانی اسم + تکواژ اشتقاقی ‌صفت

(زن +انه  زنانه)

ت) پایة واژگانی صفت + تکواژ اشتقاقی اسم

(رها + ی  ‌رهایی)

تنها در مورد زیر تغییر از اسم ذات به معنی است و مصداق کامل تغییر مقوله نمی‌تواند باشد.

ث) پایة واژگانی اسم + تکواژ اشتقاقی اسم

(کار + مند کارمند)

2. با همة پایه‌های واژگانی از یک مقوله به‌کار نمی‌رود؛ مثلاً پسوند «- ِش» با «دان» به‌صورت زیر به‌کار می‌رود:

دان (بن فعل) + -ِ ش = دانش

اما با دانست از همان مقوله به‌کار نمی‌رود ( دانست + -ِ ش = دانستش)

  

ب) تکواژ وابستة تصریفی: تکواژی که پایة واژگانی کلمات را تغییر نمی‌دهد بلکه آن‌ها را برای به‌کار رفتن در نحو جمله آماده می‌کند، تکواژ تصریفی می‌گویند. تکواژهای تصریفی دارای دو ویژگی زیرند:

1. بدون استثنا برای همة واژه‌های یک دسته یا مقولة دستوری به‌طور یکسان و فعال به‌کار می‌روند؛ مثلاً نشانة جمع «ها» برای همة اسم‌ها یکسان به‌کار می‌رود.

2. مقولة دستوری واژة ساخته شده را نسبت به پایة واژه تغییر نمی‌دهد.

کتاب (اسم) + ها = کتاب‌ها (اسم)

با این بیان، تکواژهای زیر تصریفی هستند:

1. نشانه‌های جمع: ها/ ان/ ات / گان/ یان/ ون/ ین

2. نشانة نکره: «ی» در «کتابی» در جملة «کتابی خریدم»

3. نشانة «تر و ترین» در کلمات «خوب‌تر» و «بهترین»

4. پیشوندهای فعل: «ب» در «بخوان» فعل امر و مضارع التزامی «برود» / «ن» نفی در فعل «نخوانده بود» و «ن» نهی در فعل «نخوان» / «می» در «می‌خوانم»‌و «می‌رفتم»

5. تکواژ گذراساز: «ان» در «گذراند»

6. شناسه‌های فعل: ( -َ م/ ی / -َ د/ یم / ید / -َ ند).

 

 

 

تکواژ

دریافت

تکواژ

نکته های تکواژ شماری/ سوم

1) -تکواژهای آزاد قاموسی و دستوری یک تکواژ  به شمار می آیند.

تکواژهای قاموسی ،  مانند اسم ها، صفت ها، بن مضارع افعال (پرداز، ساز) و بن ماضی افعال بی قاعده (رفت، گفت) که معمولاً در فرهنگ لغات تنظیم و معنا شده اند.یا به عبارت دیگر، به تکواژهایی که ممکن است به تنهایی به صورت واژه های ساده به کار روند یا پایه ی واژه را در واژه های فعل یا غیر فعل تشکیل دهند، تکواژ واژگانی یا قاموسی گفته می شود، مانند:

الف) گیاه، گرم، دفتر، کتاب، میز، دهان و ...

ب) "خند" در «می خندد»، "ساز" در «می سازد» و ... .

تکواژهای دستوری  کار آن ها پیوند واژه ها و جمله ها یا مشخّص کننده ی نقش واژه ها ست  . این تکواژ ها همان حروف ونقش نماها هستند؛هرکدام یک تکواژاند و عبارت اند...

1- نقش نمای اضافه ( -ِ  ، ی جانشین کسره ) مثل : درِکلاس ، خدای بزرگ

نکته:  : کسره در میان کلماتی چون «تختِ خواب » تکواژ وابسته یا وند است نه تکواژ آزاد .

2- نقش نمای متمّمی ( حروف اضافه ) : از ،در ، برای ، سوی ، بدونِ ، با و......  مثل  :  سویِ باغ  ( سوی + باغ  )

3- نقش نمای مفعولی ( را )     شاهنامه  را  خواندم .

4- نقش نمای منادا ( ای ، یا ، ایا ، الف در آخر اسم  )    مثل    : یاحسین  ( یا+ حسین )

 

5-نقش نمای حروف ( وابسته ساز وهم پایه ساز )  مثل :  که ،تا ، پس ، اگر ، اگرچه ، به طوری که و.... /  امّا ، ولی ، یا ، و

 

6-  ضمایر متّصل ( -َ م ، -َ ت ، -َ ش ، -ِ مان ، -ِ تان ، -ِ شان )

نکته: این ضمایر اگر به اسم اضافه شوند ، مضافٌ الیه هستند واگر به فعل اضافه شوند ، مفعول یا متمّم هستند . مثل : کتا بش (مضافٌ الیه )  خندان دیدمش ( مفعول )

2)-   کسره همراه کلمات (برای-، از برای-، بهر- ، بدون-...) که واج ِ- در این گونه حروف اضافه متعلق به خود واژه ها هستند و نقش نمای اضافه نیستند، یک تکواژ جدا محسوب نمی شوند. از بهر-: /از/ بهر-/ ، بدون-: /بدون-

3)-  واج های میانجی تکواژ به شمار نمی آیند؛ مانند : « ی » در کلمات مختوم به مصوّت ؛ « نامه­یِ ، گویایِ ، دانشجویِ ، کشتیِ » در این مواقع یا ترکیب « ی » به همراه « ـِـ » را یک تکواژ محسوب می­کنیم ( یِ = ( 1 تکواژ ) ) و یا به تنهایی « ـِـ را یک تکواژ محسوب کرده واج میانجی  « ی » را حذف می­کنیم .

واج­های میانجی دیگر ؛ مثل : « ک » در کلماتی مانند « نیاکان ، پلّکان »  ، « ج » در « ترشیجات ، مربّاجات » ، « گ » در «  زندگی ، پرندگان ، جویندگان » ، « د » در کلماتی مانند « بـِدان ، بـِدین » ، « هـ » در کلماتی مانند « بهش ، بهت » ، « و » در کلماتی مانند « آهوان ، زانوان ، بانوان »

 

4) -  از میان انواع «ی  » فقط  «ی اسنادی  »  و ضمایرمتصل)م – ت – ش – مان - تان – شان(  هم تکواژ و هم واژه به شمار می آید، در حالی که انواع دیگر«ی  »  فقط تکواژ محسوب می شوند؛ مانند : دانشمندی

 

تکواژ ← دان  +  -ِ ش  +  مند  +  ی       

واژه ← دانشمند  +  ی =  دانشمند  هستی

5) -  تکواژهای ماضی ساز )د – ت – ید – اد(علاوه بر آن که در شمارش تکواژهای افعال ماضی با قاعده منظور می گردند، در شمارش تکواژهای اسم و صفت هم به حساب می آیند؛مانند :

کشیدم : تکواژ ← کش + ید + َ م

 

خورده باشد: تکواژ ← خور + د + ه + باش + -َ د /

خوردنی: تکواژ ← خور + د + -َ ن + ی/

خریدار: تکواژ ← خر + ید + ار/

 6)- در فعل هایـی کـه شناسـه ظاهـر نمی شود و شناسه ی محـذوف با علامت تهی «Ø»  نشان داده می شـود،در شمارش تکواژها، علامت تهی نیـز یک تکواژ به شمار می آیـد مانند

 

رفته بود: تکواژ ← رفت + ه + بود + Ø / واژه ← رفته بود

بترسان: تکواژ ← ب+ ترس + ان + Ø / واژه ← بترسان

نکته1)- : سوم شخص مفرد ماضی مستمر دارای دو تکواژ تهی است:

داشت می رفت: تکواژ ← داشت + Ø + می + رفت + Ø / واژه ← داشت می رفت

نکته2) -: در فعل های آینـده تکواژ تهـی کاربـرد ندارد زیـرا در ایـن فعل ها شناسـه به فعل کمکی(خواه) افزوده می شود:

خواهد رفت: تکواژ ← خواه + -َ د + رفت/

 

7) بن مضارع و بن ماضی افعال یک تکواژ آزاد محسوب می شوند . مثل : « پرس» در « می پرسد »

8) - کلماتی که پیشوندهای غیر کاربرد در امروز دارند ، یک تکواژ آزاد به شمار می آیند. چون زبان شناسان پیشینه باستانی زبان را در نظر نمی گیرند . مثل : دبستان ، دیروز ، کدخدا ، سیاوش ، تهمینه ، زمستان ، دیوار، ناودان

 

9) - نشانه‌های اختصاری تکواژ به حساب نمی‌آیند زیرا باوجود آن که معنی دارند،این معنی ناشی از مقوله ی اعتبار زبانی نیست بلکه از یک قرارداد اجتماعی حاصل می شود،یعنی هریک نشانه ای است که ذهن را به سوی یک مفهوم قراردادی رهنمون می سازد. مانند : (ص) ، (ع) ، (ره)

10) - حروفی چون : اگرچه  ، به طوری که ، چنان که ، تا این که  ، همین که  و.... از دو یا چند تکواژ ساخته می شوند                    

 

11)- شناسه ی سوم شخص مفرد در افعال ماضی ، فقط در ماضی التزامی ظاهر می شود ودر سایر افعال شناسه تهی است .اگر «د » مشاهده شد ، و قبل از آن « -ٌ  » بیاید ، « د » شناسه است درغیر این صورت،علامت ماضی ساز است . مثل :   خورد  ، ترسید   Ø       ،      می نویسٌد :  د

12 )- : شناسه ها چه مذکور باشند چه محذوف ، یک تکواژ به حساب می آیند . درافعال سوم شخص مفرد ماضی (به جزماضی التزامی ) ، فعل های امر مفرد ،و سه فعل  « است ، هست ونیست » شناسه ی محذوف آن ها به عنوان تکواژ صفر درشمارش تکواژ ها یک تکواژ به حساب می آید . مثل : است  Ø /   برو  ( ب +  رو +  Ø )   /    نوشت  Ø

 13)-در شمارش تعداد تکواژ افعال ماضی نقلی نباید فعل « است » را دوباره زنده کرد بنابراین تکواژهای فعل مذکور را به صورت (خور+د+ ه + ام ) در نظر می گیرند .

  14)- علامت های ماضی ساز  (  د ، ید ، ت ، اد ) در افعال باقاعده ( افعالی که مستقیمأ درساختمان ماضی آن ها ، بن مضارع وجود دارد ) یک تکواژند . مثل : می خورد م ( می + خور + د + -َ م )  

  15)-   باید توجّه کرد که برخی از کلمات به دو شکل در واژگان ما ضبط و ثبت شده­اند ؛ مثل : بن­های مضارع « گو ، جو ، آ  .. = گوی ، جوی ، آی ... »  ،  اسمهایی مانند «  خدا = خدای  ،  جا = جای » بنابراین در هر دو صورت ، چه با « ی » چه بدون « ی »  یک  تکواژ محسوب می­شوند . ؛ مثلاً : گویم = گو ( گوی ) + ـَم  یا خدایگان = خدا ( خدای ) + ان ( گان              

 16)-   توجّه و تجزیه و محاسبه­ی تکواژ گذراساز « ان » به عنوان یک تکواژ : رساند = رس ( بن مضارع ) + ان ( پسوند گذراساز + د ( پسوند ماضی ساز ) + Ø (شناسه­ی صفر )  ، می­جهانیدند = می + جه + ان (پسوند گذرا ساز ) + ید ( پسوند ماضی ساز ) + ـَند ( شناسه ) یا افعالی مانند : رهاند + Ø  ، خوراند + Ø  ، پراند + Ø  ، دواند + Ø  و ...

 

17) _     کسره ی بین دو واژه(نقش نمای اضافه) یک تکواژ است. کار- مفید: کار/  -- / مفید/

 

18)_      بن های ماضی و مضارع فعل ها، تکواژ آزاد محسوب می شوند. دانا: دان(آزاد)/ ا/(وابسته) ، خداشناس: خدا(آزاد)/ شناس(آزاد)

19)  _    علامت های جمع هم یک تکواژاند. کتاب ها: کتاب/ ها/،  دانشمندان: دان/ - ش/ مند/ ان/

 

20)- « نون»، مصدری (رفتن ،آمدن) یک تکواژوابسته ازنوع اشتقاق است.( شکافتن )، شکافت +ن = دوتکواژ

21)-   می/همی/ ن /م/ب/، تکواژوابسته ازنوع تصریفی است.

  22- انواع (ی) مصدری «خوبی» لیاقت «رفتنی»  نسبت «بهشهری.                                                          

23)- شا ید اگر به معنی شایسته باشد دوتکواژ به شمار می آید اما اگر به معنی احتمالا باشد یک تکواژ.

24)- واژه نیست سه تکواژ دارد .(ن+ا ست+0)

25)- واژه دیدنی سه تکواژ دارد.(دید+ن+ ی)

26)- واژه همایش سه تکواژ دارد.(هم +آی +ش)

 

27)- نکات جمع مکسر نکته یک تکواژ دارد.

29)- واژه الغرض یک تکواژ دارد.

نکته: ال درتکواژ شماری ازکلمه جدا نمی شود.

30)- واژۀ گونه اگر به معنای صورت باشد ،یک تکواژ دارد. اما اگر به معنی نوع باشد دوتکواژ است.

31)- واژۀروان اگربه معنی جاری باشد دو تکواژ اما اگربه معنی روح باشد یک تکواژ.

32)- واژۀ «باید»دوتکواژ،بای بن مضارع بایستن به معنای لازم بودن وشناسۀ سوم شخص.