باز هم تکواژ

جزوه آموزشی با موضوع تکواژ

تکواژ: کوچک‌ترین واحد معنادار یا معناساز زبان و متشکل از یک یا چند واج است. تکواژ‌ها به دو دستة آزاد و وابسته تقسیم می‌شود.

1. تکواژ آزاد: تکواژی است که به تنهایی معنا و کاربرد مستقل دارد. و خود بر دو نوع است: تکواژ آزاد قاموسی و تکواژ آزاد دستوری.

الف) تکواژ آزاد قاموسی: تکواژهایی هستند که فهرستی باز و نامحدود را تشکیل می‌دهند و در طول زمان ممکن است از آن‌ها کاسته یا به آن‌ها افزوده شود اما هر نوع کم یا زیاد شدن آن‌ها تأثیری در ساختمان کلی زبان ندارد. این تکواژها معمولاً به‌تنهایی به صورت واژة ساده به‌کار می‌روند. چهار دستة تکواژهای پایة فعل، اسم، صفت و قید تکواژهای قاموسی هستند. تکواژ با یکی از شرایط زیر، قاموسی نامیده می‌شود:

1. به‌تنهایی به‌صورت واژة ساده به‌کار می‌رود. این تکواژ‌ها غیرفعلی ا ند. مانند: کتاب/ خانه/ آب/ خوب/ بد/ گرم/ و...

2. پایة واژه را در واژة فعل یا واژة غیرساده تشکیل می‌دهد. این دسته، تکواژهای پایة فعلی هستند که به همراه تکواژهای دیگر واژة فعل یا واژة غیرفعل (اسم و صفت و...) را می‌سازند؛ مانند: سوز (مثلاً در «می‌سوزد») ساز مثلاً در «می‌سازد» و «سازش» / خوان (مثلاً در «خوانا)») / جو (مثلاً در «جوینده») و...

تکواژهای قاموسی بسیارند و فهرستی بازدارند، اما بسامد آن‌ها در متن کمتر از تکواژهای دستوری است. از آنجا که این تکواژها معمولاً مدخل کتاب‌های قاموس زبان را تشکیل می‌دهند، تکواژهای قاموسی خوانده می‌شوند.

ب) تکواژ آزاد دستوری: اگر تکواژ به صورت واژه به‌کار رود اما پایة واژه در واژه‌های فعل یا غیرفعل نباشد، تکواژ دستوری نامیده می‌شود. تعداد این تکواژها کم است و فهرست بسته‌ای دارند اما بسامد آن‌ها در متن بیشتر از تکواژهای قاموسی است و هرگونه تغییری در تعداد آن‌ها - یعنی کاهش یا افزایش شمار تکواژهای دستوری - به همان میزان موجب تغییر در زبان می‌شود.

از آنجا که این نوع تکواژ جایگاه دستوری یا نقش گروه‌های مربوطه یا رابطة دستوری خاصی را در جمله نشان می‌دهد، تکواژ دستوری یا نقشی نامیده می‌شود. تکواژهای دستوری از این قرارند:

1. ضمایر (من/ تو/ او / وی/ ما/ شما/ ایشان/ آن‌ها، خود، خویشتن و ...) (که به مفاهیم دستوری شخص و شمار اشاره دارند.)

2. حروف اضافه (که بیانگر رابطة دستوری متمم هستند): در/ از / به / برای / بر/ با/ جز/ و ...

3. حرف‌های ربط (که جمله‌های اصلی یا همپایه را به یکدیگر مربوط می‌سازند یا با مفهوم دستوری خاص، جملة وابسته را به جملة اصلی متصل می‌کنند)؛ این حروف بر دو گونه‌اند:

الف- حرف ربط واسته‌ساز: که / چون / اگر/ تا / زیرا/ و ... مثلاً: بیا تا گل برافشانیم

ب- حروف ربط همپایه‌ساز: یا/ و / اما / لیکن / و... مثلاً در عبارت: کودک به اتاق آمد و خوابید.

4. نقش نمای مفعولی «را» که بیانگر نقش مفعول است؛ مثلاً در عبارت: «فردوسی شاهنامه را در سی سال سرود».

5. نقش نمای اضافه که بیانگر نقش مضاف‌الیه در ترکیبات اضافی است؛ مانند «درختِ کاج» و نقش صفت در ترکیبات وصفی مانند: «کودکِ باهوش است».

6. واو عطف، واو مباینت و واو معیت: بوستان و گلستان، مسلمان و دروغ؟، گفتم: من و طالع نگون‌سارم.

7. نقش نماهای منادا که عبارت‌اند از: یا/ ای/ یا / الف در آخر اسم.

 

2. تکواژ وابسته: تکواژی که معنا و کاربرد مستقل ندارد و در ساختمان واژه‌های دیگر به‌کار می‌رود. تکواژ وابسته به دو دسته تقسیم می‌شود: تکواژ وابستة اشتقاقی و تکواژ وابستة تصریفی.

الف) تکواژ وابستة اشتقاقی: اگر تکواژ پیش یا پس از پایة واژگانی فعل یا غیرفعل به‌کار رود و واژة دیگری بسازد، به آن تکواژ اشتقاقی می‌گویند. مانند: / بان/ درباغبان،/ گار/ در آموزگار، / کده/ در بتکده، / ه/ در دهانه، / ی/ در آسمانی، / ن در نشکن، مثلاً لیوان نشکن/ ب در بخرد = خردمند/ مند/ در کارمند،/ -ِ ش/ در آموزش، / ار/ در رفتار، گی/ در خانگی، /گر/ در آهنگر، / گری/ در موذی‌گری، / هم/ در همکلاس، / ان/ در خندان، / انه/ در صبحانه، / گانه/ در دو گانه، / ستان/ در لرستان، / دان/ در نمکدان، / گاه/ در خوابگاه، / ناک/ در نمناک، / وار/ در سوگوار، / واره/ در گوشواره، /گین/ در شرمگین، /ینه/ در پشمینه، / ین/ در زرین، / -َ ک/ در زردک، / یّه/ در ترکیّه، / چی / در قهوه‌چی، / -َ نده/ در رونده، / ا/ در جویا، چه/ در دریاچه، / یّت/ در وضعیّت، / ن/ در اول نشکن (مثلاً لیوان نشکن)، / نا/ در ناشناس، / بی/ در بی‌ادب، / با/ در باهنر، / زار / در گلزار/ ان فاعلی مثل خواهان/ ان نسبت مثل بابکان/ ...

تکواژ اشتقاقی دو ویژگی عمده دارد:

1. در مقایسه با پایة واژه که به همراه آن به‌کار می‌رود، دسته یا مقولة دستوری واژة ساخته شده را به شرح زیر متفاوت می‌سازد:

الف) پایة واژگانی فعل + تکواژ اشتقاقی اسم

(دان + -ِ ش دانش)

ب) پایة واژگانی فعل + تکواژ اشتقاقی صفت

(بین + ا بینا)

پ) پایة واژگانی اسم + تکواژ اشتقاقی ‌صفت

(زن +انه  زنانه)

ت) پایة واژگانی صفت + تکواژ اشتقاقی اسم

(رها + ی  ‌رهایی)

تنها در مورد زیر تغییر از اسم ذات به معنی است و مصداق کامل تغییر مقوله نمی‌تواند باشد.

ث) پایة واژگانی اسم + تکواژ اشتقاقی اسم

(کار + مند کارمند)

2. با همة پایه‌های واژگانی از یک مقوله به‌کار نمی‌رود؛ مثلاً پسوند «- ِش» با «دان» به‌صورت زیر به‌کار می‌رود:

دان (بن فعل) + -ِ ش = دانش

اما با دانست از همان مقوله به‌کار نمی‌رود ( دانست + -ِ ش = دانستش)

  

ب) تکواژ وابستة تصریفی: تکواژی که پایة واژگانی کلمات را تغییر نمی‌دهد بلکه آن‌ها را برای به‌کار رفتن در نحو جمله آماده می‌کند، تکواژ تصریفی می‌گویند. تکواژهای تصریفی دارای دو ویژگی زیرند:

1. بدون استثنا برای همة واژه‌های یک دسته یا مقولة دستوری به‌طور یکسان و فعال به‌کار می‌روند؛ مثلاً نشانة جمع «ها» برای همة اسم‌ها یکسان به‌کار می‌رود.

2. مقولة دستوری واژة ساخته شده را نسبت به پایة واژه تغییر نمی‌دهد.

کتاب (اسم) + ها = کتاب‌ها (اسم)

با این بیان، تکواژهای زیر تصریفی هستند:

1. نشانه‌های جمع: ها/ ان/ ات / گان/ یان/ ون/ ین

2. نشانة نکره: «ی» در «کتابی» در جملة «کتابی خریدم»

3. نشانة «تر و ترین» در کلمات «خوب‌تر» و «بهترین»

4. پیشوندهای فعل: «ب» در «بخوان» فعل امر و مضارع التزامی «برود» / «ن» نفی در فعل «نخوانده بود» و «ن» نهی در فعل «نخوان» / «می» در «می‌خوانم»‌و «می‌رفتم»

5. تکواژ گذراساز: «ان» در «گذراند»

6. شناسه‌های فعل: ( -َ م/ ی / -َ د/ یم / ید / -َ ند).