تکواژ

نکته های تکواژ شماری/ سوم

1) -تکواژهای آزاد قاموسی و دستوری یک تکواژ  به شمار می آیند.

تکواژهای قاموسی ،  مانند اسم ها، صفت ها، بن مضارع افعال (پرداز، ساز) و بن ماضی افعال بی قاعده (رفت، گفت) که معمولاً در فرهنگ لغات تنظیم و معنا شده اند.یا به عبارت دیگر، به تکواژهایی که ممکن است به تنهایی به صورت واژه های ساده به کار روند یا پایه ی واژه را در واژه های فعل یا غیر فعل تشکیل دهند، تکواژ واژگانی یا قاموسی گفته می شود، مانند:

الف) گیاه، گرم، دفتر، کتاب، میز، دهان و ...

ب) "خند" در «می خندد»، "ساز" در «می سازد» و ... .

تکواژهای دستوری  کار آن ها پیوند واژه ها و جمله ها یا مشخّص کننده ی نقش واژه ها ست  . این تکواژ ها همان حروف ونقش نماها هستند؛هرکدام یک تکواژاند و عبارت اند...

1- نقش نمای اضافه ( -ِ  ، ی جانشین کسره ) مثل : درِکلاس ، خدای بزرگ

نکته:  : کسره در میان کلماتی چون «تختِ خواب » تکواژ وابسته یا وند است نه تکواژ آزاد .

2- نقش نمای متمّمی ( حروف اضافه ) : از ،در ، برای ، سوی ، بدونِ ، با و......  مثل  :  سویِ باغ  ( سوی + باغ  )

3- نقش نمای مفعولی ( را )     شاهنامه  را  خواندم .

4- نقش نمای منادا ( ای ، یا ، ایا ، الف در آخر اسم  )    مثل    : یاحسین  ( یا+ حسین )

 

5-نقش نمای حروف ( وابسته ساز وهم پایه ساز )  مثل :  که ،تا ، پس ، اگر ، اگرچه ، به طوری که و.... /  امّا ، ولی ، یا ، و

 

6-  ضمایر متّصل ( -َ م ، -َ ت ، -َ ش ، -ِ مان ، -ِ تان ، -ِ شان )

نکته: این ضمایر اگر به اسم اضافه شوند ، مضافٌ الیه هستند واگر به فعل اضافه شوند ، مفعول یا متمّم هستند . مثل : کتا بش (مضافٌ الیه )  خندان دیدمش ( مفعول )

2)-   کسره همراه کلمات (برای-، از برای-، بهر- ، بدون-...) که واج ِ- در این گونه حروف اضافه متعلق به خود واژه ها هستند و نقش نمای اضافه نیستند، یک تکواژ جدا محسوب نمی شوند. از بهر-: /از/ بهر-/ ، بدون-: /بدون-

3)-  واج های میانجی تکواژ به شمار نمی آیند؛ مانند : « ی » در کلمات مختوم به مصوّت ؛ « نامه­یِ ، گویایِ ، دانشجویِ ، کشتیِ » در این مواقع یا ترکیب « ی » به همراه « ـِـ » را یک تکواژ محسوب می­کنیم ( یِ = ( 1 تکواژ ) ) و یا به تنهایی « ـِـ را یک تکواژ محسوب کرده واج میانجی  « ی » را حذف می­کنیم .

واج­های میانجی دیگر ؛ مثل : « ک » در کلماتی مانند « نیاکان ، پلّکان »  ، « ج » در « ترشیجات ، مربّاجات » ، « گ » در «  زندگی ، پرندگان ، جویندگان » ، « د » در کلماتی مانند « بـِدان ، بـِدین » ، « هـ » در کلماتی مانند « بهش ، بهت » ، « و » در کلماتی مانند « آهوان ، زانوان ، بانوان »

 

4) -  از میان انواع «ی  » فقط  «ی اسنادی  »  و ضمایرمتصل)م – ت – ش – مان - تان – شان(  هم تکواژ و هم واژه به شمار می آید، در حالی که انواع دیگر«ی  »  فقط تکواژ محسوب می شوند؛ مانند : دانشمندی

 

تکواژ ← دان  +  -ِ ش  +  مند  +  ی       

واژه ← دانشمند  +  ی =  دانشمند  هستی

5) -  تکواژهای ماضی ساز )د – ت – ید – اد(علاوه بر آن که در شمارش تکواژهای افعال ماضی با قاعده منظور می گردند، در شمارش تکواژهای اسم و صفت هم به حساب می آیند؛مانند :

کشیدم : تکواژ ← کش + ید + َ م

 

خورده باشد: تکواژ ← خور + د + ه + باش + -َ د /

خوردنی: تکواژ ← خور + د + -َ ن + ی/

خریدار: تکواژ ← خر + ید + ار/

 6)- در فعل هایـی کـه شناسـه ظاهـر نمی شود و شناسه ی محـذوف با علامت تهی «Ø»  نشان داده می شـود،در شمارش تکواژها، علامت تهی نیـز یک تکواژ به شمار می آیـد مانند

 

رفته بود: تکواژ ← رفت + ه + بود + Ø / واژه ← رفته بود

بترسان: تکواژ ← ب+ ترس + ان + Ø / واژه ← بترسان

نکته1)- : سوم شخص مفرد ماضی مستمر دارای دو تکواژ تهی است:

داشت می رفت: تکواژ ← داشت + Ø + می + رفت + Ø / واژه ← داشت می رفت

نکته2) -: در فعل های آینـده تکواژ تهـی کاربـرد ندارد زیـرا در ایـن فعل ها شناسـه به فعل کمکی(خواه) افزوده می شود:

خواهد رفت: تکواژ ← خواه + -َ د + رفت/

 

7) بن مضارع و بن ماضی افعال یک تکواژ آزاد محسوب می شوند . مثل : « پرس» در « می پرسد »

8) - کلماتی که پیشوندهای غیر کاربرد در امروز دارند ، یک تکواژ آزاد به شمار می آیند. چون زبان شناسان پیشینه باستانی زبان را در نظر نمی گیرند . مثل : دبستان ، دیروز ، کدخدا ، سیاوش ، تهمینه ، زمستان ، دیوار، ناودان

 

9) - نشانه‌های اختصاری تکواژ به حساب نمی‌آیند زیرا باوجود آن که معنی دارند،این معنی ناشی از مقوله ی اعتبار زبانی نیست بلکه از یک قرارداد اجتماعی حاصل می شود،یعنی هریک نشانه ای است که ذهن را به سوی یک مفهوم قراردادی رهنمون می سازد. مانند : (ص) ، (ع) ، (ره)

10) - حروفی چون : اگرچه  ، به طوری که ، چنان که ، تا این که  ، همین که  و.... از دو یا چند تکواژ ساخته می شوند                    

 

11)- شناسه ی سوم شخص مفرد در افعال ماضی ، فقط در ماضی التزامی ظاهر می شود ودر سایر افعال شناسه تهی است .اگر «د » مشاهده شد ، و قبل از آن « -ٌ  » بیاید ، « د » شناسه است درغیر این صورت،علامت ماضی ساز است . مثل :   خورد  ، ترسید   Ø       ،      می نویسٌد :  د

12 )- : شناسه ها چه مذکور باشند چه محذوف ، یک تکواژ به حساب می آیند . درافعال سوم شخص مفرد ماضی (به جزماضی التزامی ) ، فعل های امر مفرد ،و سه فعل  « است ، هست ونیست » شناسه ی محذوف آن ها به عنوان تکواژ صفر درشمارش تکواژ ها یک تکواژ به حساب می آید . مثل : است  Ø /   برو  ( ب +  رو +  Ø )   /    نوشت  Ø

 13)-در شمارش تعداد تکواژ افعال ماضی نقلی نباید فعل « است » را دوباره زنده کرد بنابراین تکواژهای فعل مذکور را به صورت (خور+د+ ه + ام ) در نظر می گیرند .

  14)- علامت های ماضی ساز  (  د ، ید ، ت ، اد ) در افعال باقاعده ( افعالی که مستقیمأ درساختمان ماضی آن ها ، بن مضارع وجود دارد ) یک تکواژند . مثل : می خورد م ( می + خور + د + -َ م )  

  15)-   باید توجّه کرد که برخی از کلمات به دو شکل در واژگان ما ضبط و ثبت شده­اند ؛ مثل : بن­های مضارع « گو ، جو ، آ  .. = گوی ، جوی ، آی ... »  ،  اسمهایی مانند «  خدا = خدای  ،  جا = جای » بنابراین در هر دو صورت ، چه با « ی » چه بدون « ی »  یک  تکواژ محسوب می­شوند . ؛ مثلاً : گویم = گو ( گوی ) + ـَم  یا خدایگان = خدا ( خدای ) + ان ( گان              

 16)-   توجّه و تجزیه و محاسبه­ی تکواژ گذراساز « ان » به عنوان یک تکواژ : رساند = رس ( بن مضارع ) + ان ( پسوند گذراساز + د ( پسوند ماضی ساز ) + Ø (شناسه­ی صفر )  ، می­جهانیدند = می + جه + ان (پسوند گذرا ساز ) + ید ( پسوند ماضی ساز ) + ـَند ( شناسه ) یا افعالی مانند : رهاند + Ø  ، خوراند + Ø  ، پراند + Ø  ، دواند + Ø  و ...

 

17) _     کسره ی بین دو واژه(نقش نمای اضافه) یک تکواژ است. کار- مفید: کار/  -- / مفید/

 

18)_      بن های ماضی و مضارع فعل ها، تکواژ آزاد محسوب می شوند. دانا: دان(آزاد)/ ا/(وابسته) ، خداشناس: خدا(آزاد)/ شناس(آزاد)

19)  _    علامت های جمع هم یک تکواژاند. کتاب ها: کتاب/ ها/،  دانشمندان: دان/ - ش/ مند/ ان/

 

20)- « نون»، مصدری (رفتن ،آمدن) یک تکواژوابسته ازنوع اشتقاق است.( شکافتن )، شکافت +ن = دوتکواژ

21)-   می/همی/ ن /م/ب/، تکواژوابسته ازنوع تصریفی است.

  22- انواع (ی) مصدری «خوبی» لیاقت «رفتنی»  نسبت «بهشهری.                                                          

23)- شا ید اگر به معنی شایسته باشد دوتکواژ به شمار می آید اما اگر به معنی احتمالا باشد یک تکواژ.

24)- واژه نیست سه تکواژ دارد .(ن+ا ست+0)

25)- واژه دیدنی سه تکواژ دارد.(دید+ن+ ی)

26)- واژه همایش سه تکواژ دارد.(هم +آی +ش)

 

27)- نکات جمع مکسر نکته یک تکواژ دارد.

29)- واژه الغرض یک تکواژ دارد.

نکته: ال درتکواژ شماری ازکلمه جدا نمی شود.

30)- واژۀ گونه اگر به معنای صورت باشد ،یک تکواژ دارد. اما اگر به معنی نوع باشد دوتکواژ است.

31)- واژۀروان اگربه معنی جاری باشد دو تکواژ اما اگربه معنی روح باشد یک تکواژ.

32)- واژۀ «باید»دوتکواژ،بای بن مضارع بایستن به معنای لازم بودن وشناسۀ سوم شخص.